Il    dall'occurrenza ...

... e la prevista en La Quotidiana digl 1 da settember 2022.

Sonda, ils 3 da settember 2022 ...

... han varga 60 persunas mussau interess per "films vegls da Ruschein". Era d'ordeifer ein enzacons hosps vegni. Und da es unter den zahlreichen Besuchern auch einige "nicht-romanisch-verstehende Gäste" hatte, moderierten wir den Abend zweisprachig. Die Filme hatten ohnehin ihre eigene Sprache. Es waren alles Stummfilme. Die ersten zwei, die vor ungefähr 70 Jahren gedreht wurden, waren in schwarz/weiss, mit deutschen Zwischentiteln strukturiert und mit Musik unterlegt, die anderen sieben, vor ungefähr 50 Jahren realisiert, waren in Farbe. Ils films veva il Museum Regiunal Surselva mess a disposiziun a nus per "da cuminonza a Ruschein - la sera dils treis" e nus vein astgau copiar e scursanir els. Aschia ha ei dau ord pliras uras "films originals" in mosaic variont da biebein 45 minutas cun las suandontas producziuns.

- Die Geisshirten von Ruschein
- Korn und Brot im Bündner Oberland
- Arar cun bos
- Arar, semnar, meder, scuder, vannar
- El mulin
- Cultivaziun da glin
- La generaziun veglia da Ruschein
- La scoletta e la scola pintga
- Cattar biemaun ed ils treis sogns retgs

Ils emprems dus films ein vegni realisai da Louis Hartmann (1908 - 1994) da Lucerna, in fideivel hosp da vacanzas a Ruschein. Ils auters siat films ein vegni fatgs dad Albert Klaiss (1935 - 1992) da Ruschein che veva plascher da filmar e documentar buca mo affons e carschi dil vitg, mobein era lavurs purilas che vegnevan per part aunc fatgas "alla veglia". Quei ha impressiunau il publicum: veser puspei inaga tgei stentas e breigias ch'ei duvrava pli baul per cultivar il funs e contas persunas ch'eran involvidas en las lavurs dil puresser. Ils ponns fein purtavan ils umens. Las dunnas eran persuenter fetg cudischidas cun meder cun la farcla ni cun elaborar las poppas glin.

Flavio Huonder dad RTR, redactur, archivar e tgirader dalla pagina "nossaistorgia.ch" veva dumandau sch'el astgi vegnir a quella sera dils "films vegls" ed informar cuortamein sur dalla plattafuorma "nossaistorgia.ch" che seigi ina specia da YouTube dil Grischun per romontsch e per tudestg. Sias explicaziuns ein idas fetg bein a prau cun la tematica dalla sera ed el ha exprimiu il giavisch ch'ei fussi enrihent per quella pagina d'internet sche era quels e quellas da Ruschein plazzassen empau dapli documents sissu.

Sch'ins vess registrau tut ils commentaris duront la presentaziun dils films mets, sche vess quei dau in grondius "audio", cun biars ooohhh ed aaahhh e "quei eis ti", "quei ei gie la Lydia", "ei quei buc la Gertrud", "mira leu Ursin", "has viu Thomas". Ils films vegls han era procurau per bein enqual risada e surstada: El film dils cavrers ves'ins duas gadas in tschut, in soli sulet tschut, all'entschatta tetta el vid igl iver d'ina caura, alla fin sigliotta el entuorn sco ils anseuls. El film sur dalla cultura dil glin, cura che las monas ora sil prau ein raccoltadas, vegnan vaccas neutier per magliar da quei fretg. Pil publicum in deletg da veser co la Maria Klaiss-Cahenzli spuenta naven ellas. Ed il high light total, il punct culminont puncto divertiment ei staus dad udir duront il film dalla generaziun veglia.

La Martha Giger, ina feglia dad Albert Klaiss veva raquintau a nus ch'ella hagi astgau esser dalla partida cun circa 10 onns cura che siu bab hagi filmau ina cuorta sequenza tier Luis ed Amalia Menzli-Vanoni. Il filmader hagi saviu perschuader l'Amalia - ch'era tgirunza - da ligiar si in det a siu um, malgrad che lez gnanc vevi fatg mal in det. Cun quella informaziun duront il film e cun las egliadas da Luis el film sez ei stau procurau per in grond gaudi.

Kurz zusammengefasst: der ganze Abend war eine Art "Dorftreffen in der Familie" oder "Familientreffen im Dorf" in einer frohen, herzlichen, spontanen und unkomplizierten Stimmung, die - so wollen wir doch hoffen - auch den "nicht-romanisch-verstehenden Gästen" und den "Auswärtigen" etwas gebracht hat.

Maria Cadruvi + Andreas Joos